Ononis L.

Nomenclatura

Grupo
Plantae
Etimología
Del griego ánonis o anonís, -ídos f. y ónonis u ononís, -ídos f.; lat. anonis, -idis? f. y ononis, -idis? f. = principalmente, la gatuña (Ononis spinosa

Descripción

OnonisArbustos, sufrútices o hierbas anuales o perennes, a veces espinosas, con indumento doble, formado por pelos pluricelulares de pared lisa, glandulíferos y no glandulíferos. Tallos ramificados, cilíndricos, sin costillas diferenciadas.

Hojas alternas, estipuladas, pecioladas o subsentadas, con o sin pulvínulo en la base del pecíolo, trifolioladas o imparipinnadas, con 3-9 folíolos, a veces unifolioladas, con nervadura pinnada en los folíolos y paralela en las estípulas; estí- pulas herbáceas, amplexicaules, parcialmente soldadas al pecíolo, enteras, dentadas, aserradas, crenadas o laciniadas; folíolos pulvinulados, peciolulados, denticulados, dentados, crenado-dentados o aserrados, rara vez enteros.

Inflorescencias axilares o terminales; las axilares en forma de racimo reducido, sin brácteas, con 1-3 flores en el extremo de un pedúnculo –a veces aristado–, con frecuencia reunidas en el extremo de los tallos formando una inflorescencia racemiforme o paniculiforme compleja; las terminales racemiformes, espiciformes o subcapituliformes, con brácteas ± semejantes a las hojas –trifolioladas, unifolioladas o reducidas a las estípulas, rara vez caducas– y flores más o menos numerosas, generalmente solitarias o geminadas en la axila de cada bráctea, a veces en grupos de 3(4); rara vez flores axilares repartidas a lo largo de las ramas sin formar inflorescencias netas.
Flores sin hipanto o con hipanto muy pequeño, subsentadas o pediceladas, sin bractéolas.
Cáliz en general campanulado, a veces tubuloso, más o menos actinomorfo, con 5 dientes iguales o subiguales, ocasionalmente algo más desiguales; tubo mucho más corto que los dientes, rara vez de igual longitud; dientes lanceolados, enteros o dentados.
Corola con los pétalos cortamente unguiculados, amarilla o rosada, rara vez azulada, a veces con las alas y la quilla blancas, blanquecinas o de un blanco amarillento o rosado; estandarte ovado o elíptico, glabro o con el dorso peloso; alas elípticas, auriculadas, generalmente con una evaginación junto a la aurícula, glabras; quilla más o menos falcada, aguda, curvada en ángulo recto u obtuso, apiculada, con los pétalos auriculados, generalmente con una evaginación junto a la aurícula, glabra.
Androceo monadelfo, con todos los filamentos estaminales soldados en la mitad inferior en forma de tubo cerrado; filamentos estaminales dilatados y papilosos en el ápice; anteras amarillas, las basifijas más o menos subcilíndricas, las subdorsifijas ± ovoideas, menores que las basifijas.
Ovario estipitado o subsentado, de contorno elíptico u oblongo, más o menos peloso, con varios rudimentos seminales; estilo cilíndrico, incurvado en la base y geniculado hacia la mitad, o arqueado y a veces geniculado en el tercio inferior, glabro o con algunos pelos en la base; estigma húmedo, terminal, capitado, con una masa mucilaginosa semiesférica, sin papilas estigmáticas marginales.

Fruto sentado, incluido en el cáliz o exerto, ovoideo, obovoideo, elipsoideo, oblongo-elipsoideo, o subcilíndrico, rara vez subtoruloso, brevemente picudo, de dehiscencia valvar, con una a numerosas semillas. Semillas subesféricas o reniformes, lisas, tuberculadas, finamente tuberculadas o finamente papilosas, a veces rugulosas, con hilo pequeño.

Clave de identificación de especies


1. Inflorescencias axilares, sin brácteas, con 1-2 flores en el extremo de un pedúnculo -más corto o más largo que la hoja correspondiente, a veces aristado-, con frecuencia reunidas en el extremo de los tallos formando una inflorescencia racemiforme o paniculiforme compleja; flores más o menos largamente pediceladas, péndulas tras la antesis; fruto casi siempre exerto, rara vez incluido en el cáliz, elipsoideo, oblongo-elipsoideo o subcilíndrico, rara vez ovoideo, con pico más o menos recto -> 2
 -  Inflorescencias terminales, con brácteas más o menos semejantes a las hojas -trifolioladas, unifolioladas o reducidas a las estípulas, rara vez caducas- y flores más o menos numerosas, generalmente solitarias o geminadas en la axila de cada bráctea, a veces en grupos de 3(4), rara vez flores axilares repartidas a lo largo de las ramas sin formar inflorescencias netas; flores casi siempre subsentadas o cortamente pediceladas, erectas o erecto-patentes tras la antesis, por excepción largamente pediceladas y péndulas; fruto generalmente incluido en el cáliz, más o menos ovoideo u obovoideo, con pico recurvado -> 20

2. Corola con estandarte peloso o pubérulo-glanduloso -> 3
 -  Corola con estandarte glabro -> 7

3. Hierba anual -> Ononis hackelii
 -  Arbusto o sufrútice -> 4

4. Todas las hojas trifolioladas; fruto con 4-10 semillas; semillas tuberculadas, más o menos tuberculadas -> 5
 -  Hojas correspondientes a los pedúnculos florales unifolioladas o reducidas a las estípulas; fruto con 1-4 semillas; semillas finamente papilosas -> 6

5. Sufrútice hasta de 30 cm, cespitoso, decumbente; hojas con folíolos de 2-10 x 1-4 mm; fruto 8-14 mm; pedúnculo floral mútico o con arista muy pequeña -> Ononis cristata
 -  Arbusto hasta de 50 cm, erecto; hojas con folíolos (5)8-40 x (3)7-40 mm; fruto (10)15-35 mm; pedúnculo floral terminado en arista de 1-12 mm -> Ononis rotundifolia

6. Folíolos casi enteramente dentados o aserrados, con los dientes mucronulados; parte libre de las estípulas dentada o laciniada; cáliz con dientes de 1-3 mm; fruto con 3-4 semillas -> Ononis fruticosa
 -  Folíolos enteros o con 2-7 dientes agudos en la mitad o el tercio distal; parte libre de las estípulas entera; cáliz con dientes de 3-6 mm; fruto con 1-2 semillas -> Ononis tridentata

7. Pedúnculo no aristado, con una sola flor -> 8
 -  Pedúnculo prolongado en arista de (0,5)1-25 mm, con 1-2 flores -> 13

8. Cáliz con dientes anchamente oblongo-lanceolados; semillas 2,5-3,5 mm -> Ononis pubescens
 -  Cáliz con dientes lineares, linear-lanceolados, linear-espatulados, ovado-lanceolados, triangular-lanceolados, lanceolados, anchamente lanceolados, ovado-elípticos u ovado-acuminados; semillas 0,8-3(3,5) mm -> 9

9. Dientes del cáliz con 1-3 dientes apicales -> 10
 -  Dientes del cáliz enteros -> 11

10. Corola 5-8 mm; fruto 6-10 mm -> Ononis dentata
 -  Corola 8,5-14 mm; fruto 13-25 mm -> Ononis laxiflora

11. Hojas correspondientes a los pedúnculos florales generalmente trifolioladas -> Ononis laxiflora
 -  Hojas correspondientes a los pedúnculos florales generalmente unifolioladas -> 12

12. Corola 13-23 mm, 1,5-2 veces más larga que el cáliz; fruto 9-15 mm; semillas 1,5-2 mm -> Ononis pendula
 -  Corola 3-10 mm, más corta, tan larga o poco más larga que el cáliz; fruto 4-10 mm; semillas 0,8-1,5 mm -> Ononis reclinata

13. Fruto subtoruloso, con las vainas contraídas entre las semillas -> Ononis ornithopodioides
 -  Fruto no toruloso, con las vainas no contraídas entre las semillas -> 14

14. La mayoría de los racimos axilares con dos flores -> Ononis biflora
 -  Racimos axilares con una sola flor -> 15

15. Hierba anual -> 16
 -  Planta perenne, leñosa al menos en la base -> 17

16. Tallo hasta de 25 cm; semillas 0,9-1,3 mm; pedúnculo floral con arista de 1-5 mm -> Ononis sicula
 -  Tallos hasta de 130 cm; semillas 1,4-4 mm; pedúnculo floral con arista de 2-35 mm -> Ononis viscosa

17. Dientes del cáliz generalmente con 1-3 dientes en el ápice; folíolos crispados; pedúnculo floral con arista de 0,5-3 mm, generalmente caduca -> Ononis crispa
 -  Todos los dientes del cáliz enteros; folíolos con el margen plano, no crispados; pedúnculo floral con arista de 2-15 mm, generalmente persistente -> 18

18. Tallos peloso-glandulosos, y con pelos no glandulíferos de más de 0,5 mm; cáliz con dientes de (5) 7-14 mm, 3-5 veces más largos que el tubo -> Ononis natrix
 -  Tallos glabrescentes, pubérulo-glandulosos o peloso-glandulosos, a veces también con pelos no glandulíferos, pero de menos de 0,3(0,4) mm; cáliz con dientes de 2,2-5(6) mm, 1,5-2,5 veces más largos que el tubo -> 19

19. Semillas tuberculadas; corola (7)9-16(18) mm; fruto 11-22 mm -> Ononis ramosissima
 -  Semillas lisas; corola 6-12(14) mm; fruto 9-12 mm -> Ononis talaverae

20. Corola con estandarte peloso o pubérulo-glanduloso, al menos en el nervio medio del dorso -> 21
 -  Corola con estandarte glabro -> 33

21. Tallos espinosos -> Ononis spinosa
 -  Tallos sin espinas -> 22

22. Flores largamente pediceladas, péndulas tras la antesis -> Ononis cintrana
 -  Flores subsentadas o cortamente pediceladas, erectas o erecto-patentes tras la antesis -> 23

23. Corola con estandarte amarillo; alas y quilla amarillas o amarillentas -> 24
 -  Corola con estandarte rosado; alas y quilla rosadas, blancas o amarillas -> 26

24. Hojas trifolioladas; corola 8-10 mm, un poco más larga que el cáliz -> Ononis tournefortii
 -  Hojas –todas o en su mayor parte– unifolioladas; corola 9-15 mm, 1,5-3 veces más larga que el cáliz -> 25

25. Fruto 8-11 mm; semillas 1,5-1,6 mm, lisas; planta decumbente; brácteas unifolioladas -> Ononis variegata
 -  Fruto 6-8 mm; semillas 0,5-1 mm, finamente tuberculadas; planta erecta o ascendente; brácteas sin folíolos -> Ononis euphrasiifolia

26. Semillas lisas -> 27
 -  Semillas tuberculadas o finamente tuberculadas -> 28

27. Cáliz 7-9 mm, densamente peloso-glanduloso, sin pelos no glandulíferos; semillas (2,2)2,7-3,6 mm -> Ononis cossoniana
 -  Cáliz 9-13 mm, peloso-glanduloso o pubérulo-glanduloso, con pelos glandulíferos y pelos crespos no glandulíferos; semillas 1,4-1,8 mm -> Ononis hirta

28. Cáliz con todos los pelos glandulíferos -> 29
 -  Cáliz con pelos glandulíferos y no glandulíferos -> 30

29. Corola 6-8 mm, tan larga o algo más larga que el cáliz; semillas 1-1,2 mm; parte libre de las estípulas enteras -> Ononis serrata
 -  Corola 8-14 mm, 1,5-2 veces más larga que el cáliz; semillas 1,3-1,7 mm; parte libre de las estípulas dentada -> Ononis diffusa

30. Tallos con los pelos más largos de más de 1 mm -> 31
 -  Tallos con todos los pelos de menos de 1 mm -> 32

31. Anual; fruto 2,5-5 mm -> Ononis filicaulis

32. Anual; todas las flores agrupadas en racimos terminales -> Ononis varelae
 -  Perenne; todas o parte de las flores solitarias y axilares, repartidas a lo largo de las ramas -> Ononis spinosa

33. Corola con estandarte rosado, a veces blanquecino en la parte inferior -> 34
 -  Corola con estandarte amarillo o de un amarillo dorado y venas purpúreas -> 40

34. Tallo con los pelos no glandulíferos más largos hasta de 2 mm o más; hojas inferiores con 3-9 folíolos -> 35
 -  Tallo con pelos no glandulíferos de menos de 1,5 mm; hojas inferiores con 1-3 folíolos -> 37

35. Hojas trifolioladas; brácteas inferiores unifolioladas, las superiores sin folíolos; folíolos con pelos no glandulíferos escasos y en su mayor parte cortos; corola 8-11 mm -> Ononis azcaratei
 -  Hojas inferiores imparipinnadas, con 5-9 folíolos, las superiores también imparipinnadas o unifolioladas; brácteas unifolioladas; folíolos con pelos no glandulíferos largos y abundantes; corola 13-20 mm -> 36

36. Corola 14-20 mm, claramente más larga que el cáliz; semillas 2-2,2 mm -> Ononis pinnata
 -  Corola 13-16 mm, tan larga o más corta que el cáliz; semillas 1,4-1,7 mm -> Ononis leucotricha

37. Brácteas inferiores generalmente trifolioladas, las superiores unifolioladas o trifolioladas -> 38
 -  Brácteas sin folíolos -> 39

38. Cáliz 6,5-9(11) mm, ligeramente pubérulo-glanduloso, con dientes ovado-acuminados; semillas 1,5-2 mm, tuberculadas -> Ononis mitissima
 -  Cáliz 10-13 mm, densamente viloso, y con pelos glandulíferos más cortos, con dientes linear-lanceolados; semillas 2-2,3 mm, lisas -> Ononis alopecuroides subsp. alopecuroides

39. Corola tan larga o más corta que el cáliz tras la desecación; semillas 0,8-1,1 mm -> Ononis broteriana
 -  Corola (1,5)2-3 veces más larga que el cáliz tras la desecación; semillas 1-1,5 mm -> Ononis baetica

40. Todas las brácteas sin folíolos, que pueden caerse antes de la antesis -> 41
 -  Al menos las brácteas inferiores trifolioladas -> 43

41. Brácteas ya caídas antes de la antesis; inflorescencia laxa -> Ononis reuteri
 -  Brácteas persistentes hasta la fructificación; inflorescencia laxa o densa -> 42

42. Cáliz 8-12 mm, con dientes de 4,5-9 mm; fruto 6-7,5 mm; semillas c. 3 mm; flores solitarias en cada bráctea -> Ononis speciosa
 -  Cáliz (4,5)5-8 mm, con dientes de 2,5-4(4,8) mm; fruto 4,5-6 mm; semillas 2-2,5 mm; flores en parejas, rara vez solitarias o en grupos de 3(4) en cada bráctea -> Ononis aragonensis

43. Cáliz glabro o pubérulo-glanduloso, sin pelos no glandulíferos; estípulas con la parte libre entera -> Ononis minutissima
 -  Cáliz peloso-glanduloso o pubérulo-glanduloso, con pelos no glandulíferos; estípulas con la parte libre aserrada o dentada -> 44

44. Semillas lisas -> Ononis striata
 -  Semillas finamente tuberculadas -> 45

45. Flores más largas que las brácteas; brácteas inferiores trifolioladas, las medias y superiores sin folíolos; fruto con c. 2 semillas -> Ononis cephalotes
 -  Flores más cortas o tan largas como las brácteas; brácteas inferiores trifolioladas, las superiores unifolioladas; fruto con 3-10 semillas -> Ononis pusilla

Clasificación y especies de Ononis

Puedes consultar información de 62 especies.

EspecieNombre comúnTipoProtección
Ononis alopecuroides subsp. alopecuroidesOnonis alopecuroides subsp. alopecuroides L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis aragonensisOnonis aragonensis Asso
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis azcarateiOnonis azcaratei Devesa
Chloroplastida - Leguminosae
Endemismo ibérico
Ononis baeticaOnonis baetica Clemente
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis bifloraOnonis biflora Desf.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis broterianaOnonis broteriana DC.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis cephalotesOnonis cephalotes Boiss.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis cintranaOnonis cintrana Brot.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctona
Ononis cossonianaOnonis cossoniana Boiss. & Reut.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis crispaOnonis crispa L.
Chloroplastida - Leguminosae
Endemismo ibérico
Ononis cristataOnonis cristata Mill.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis dentataOnonis dentata Sol.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis diffusaOnonis diffusa Ten.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis euphrasiifoliaOnonis euphrasiifolia Desf.
Chloroplastida -
Especie autóctonaUICN escala LC
Ononis filicaulisOnonis filicaulis Salzm. ex Boiss.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis fruticosaOnonis fruticosa L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis hackeliiOnonis hackelii Lange
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis hirtaOnonis hirta Poir.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis laxifloraOnonis laxiflora Desf.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis leucotrichaOnonis leucotricha Coss.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis minutissimaOnonis minutissima L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis mitissimaOnonis mitissima L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis mollisOnonis mollis Savi
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis natrixOnonis natrix L.
Chloroplastida - Leguminosae
Pegamoscas
Ononis ornithopodioidesOnonis ornithopodioides L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis pendula subsp. boissieriOnonis pendula subsp. boissieri (Sirj.) Devesa
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis pinnataOnonis pinnata Brot.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctonaUICN escala LC
Ononis pubescensOnonis pubescens L.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctona
Ononis pusillaOnonis pusilla L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis pusilla subsp. pusillaOnonis pusilla subsp. pusilla L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis pusilla subsp. saxicolaOnonis pusilla subsp. saxicola (Boiss. & Reut.) Malag.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis ramosissimaOnonis ramosissima Desf.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctonaUICN escala LC
Ononis ramosissima Desf., Fl. Atlant. 2: 142, tab. 186 (1798)Ononis ramosissima Desf., Fl. Atlant. 2: 142, tab. 186 (1798) Desf.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis reclinataOnonis reclinata L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis reclinata subsp. mollisOnonis reclinata subsp. mollis (Savi) Bég.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis reclinata subsp. reclinataOnonis reclinata subsp. reclinata L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis repensOnonis repens L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis reuteriOnonis reuteri Boiss.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis rotundifoliaOnonis rotundifolia L.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctona
Ononis serrataOnonis serrata Forssk.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis siculaOnonis sicula Guss.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis speciosaOnonis speciosa Lag.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctona
Ononis spinosaOnonis spinosa L.
Chloroplastida - Leguminosae
GatuñaEspecie autóctonaUICN escala LC
Ononis spinosa subsp. antiquorumOnonis spinosa subsp. antiquorum (L.) Arcang.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis spinosa subsp. australisOnonis spinosa subsp. australis (Sirj.) Greuter & Burdet
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis spinosa subsp. maritimaOnonis spinosa subsp. maritima (Dumort.) P. Fourn.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis spinosa subsp. spinosaOnonis spinosa subsp. spinosa L.
Chloroplastida - Leguminosae
Gatuña
Ononis striataOnonis striata Gouan
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis talaveraeOnonis talaverae Devesa & G. López
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis tournefortiiOnonis tournefortii Coss.
Chloroplastida - Leguminosae
Especie autóctonaUICN escala LC
Ononis tridentataOnonis tridentata L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis tridentata subsp. angustifoliaOnonis tridentata subsp. angustifolia (Lange) Devesa & G. López
Chloroplastida - Leguminosae
Endemismo ibérico
Ononis tridentata subsp. crassifoliaOnonis tridentata subsp. crassifolia (Léon Dufour ex Boiss.) Nyman
Chloroplastida - Leguminosae
Endemismo ibérico
Ononis tridentata subsp. tridentataOnonis tridentata subsp. tridentata L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis varelaeOnonis varelae Devesa
Chloroplastida - Leguminosae
Endemismo ibérico
Ononis variegataOnonis variegata L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis viscosaOnonis viscosa L.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis viscosa subsp. brachycarpaOnonis viscosa subsp. brachycarpa (DC.) Batt.
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis viscosa subsp. brevifloraOnonis viscosa subsp. breviflora (DC.) Nyman
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis viscosa subsp. crotalarioidesOnonis viscosa subsp. crotalarioides (Coss.) Sirj.
Chloroplastida - Leguminosae
Endemismo ibérico
Ononis viscosa subsp. porrigensOnonis viscosa subsp. porrigens Ball
Chloroplastida - Leguminosae
Ononis viscosa subsp. subcordataOnonis viscosa subsp. subcordata (Cav.) Sirj.
Chloroplastida - Leguminosae

Bibliografía y más información

Artículo científico

Libro